FOSILI I POTOMCI
Dr Barbara Radulović,
viši naučni saradnik
Argonauti i vampirske lignje
Najveće skrivalice u životinjskom carstvu
Cefalopodi tj. glavonošci su organizmi koji pripadaju klasi mekušaca, naseljavaju svetska mora i okeane. Karakterišu ih izuzetno dobro razvijeni čulni organi a naročito oči koje su složene kao i oči kičmenjaka, a postavljene su bočno na glavi i u odnosu na veličinu tela izrazito su krupne. Takodje, nervni sistem im je veoma razvijen, najsloženiji medju beskičmenjacima i zajedno sa veoma razvijenim čulima omogućio im je izrazito veliku inteligenciju; smatraju ih najiteligentnijim organizmima među beskičmenjacima.
Vampyroteuthis infernalis, vampirska lignja iz pakla |
Od predatora se brane pomoću mimikrije, odnosno stapanjem sa okolinom, što ih čini nevidljivim za neprijatelje; a u slučaju da ipak budu otkriveni, poseduju drugi način odbrane tj. mastiljavu kesu iz koje, u slučaju da se osete ugroženim, izbacuju crno obojeni pigment čime zamagljuju pogled predatoru. Ovo mastilo sadrži i materije koje predatoru blokiraju čulo mirisa, što je dodatna prednost u preživljavanju.
U okviru beskičmenjaka, glavonošci predstavljaju grupu koja je najviše evoluirala; poseduju redukovanu ili sasvim zakržljalu ljušturu, koja kao rudiment postoji u unutrašnjosti tela (sipina kost). Najpoznatiji fosilni predstavnici cefalopoda su amoniti, koji su se prvi put javili u starijim odeljcima geološke istorije, tačnije u devonu, pre oko 400 miliona godina, a izumrli su krajem gornje krede, pre oko 66 miliona godina. Na početku svoje evolucije, cefalopodi su posedovali čvrstu ljušturu koja je štitila meko telo; tokom vremena, došlo je do njenog gubitka i razvijanja novih osobina, kao što su visok stepen inteligencije, sposobnost kamuflaže i pokretljive ručice, koje su omogućavale opstanak ove grupe. U savremene predstavnike cefalopoda spadaju oktopusi, lignje, sipe i nautilusi koji su veoma raznovrsni organizmi. Među savremenim predstavnicima, najveće dimenzije dostiže džinovska lignja koja može da dostigne dužinu od oko 20 m, a najmanje dimezije ima patuljasta lignja koja je toliko sitna da može da se smesti na vrh prsta.
Fosilni oktopod Keuppia levante živeo je pre oko 95 miliona godina, spada u retke primerke fosilizovanih oktopoda, s obzirom da se meko tkivo oktopoda veoma brzo istruli nakon uginuća, što sprečava njegovu fosilizaciju |
Život među stenama i pukotinama dna
Oktopusi i lignje po pitanju oblika svog tela na prvi pogled mogu izgledati slično. Ipak, telo lignje je hidrodinamično, u obliku metka, sa parom peraja na zadnjem kraju tela. Za razliku od lignji, oktopus ima sferično telo i sposobnost da znatno menja oblik svog tela. Ova razlika je prouzrokovana njihovim načinom života; lignje su aktivni plivači dok oktopusi žive na morskom dnu krijući se među stenama i pukotinama, a takođe spadaju u životinje koje poseduju najveću kamuflažnu sposobnost u životinjskom carstvu. Ipak, najveća razlika među njima je u tome što oktopus ima osam ručica, dok lignje pored osam ručica poseduju i dva dodatna pipka koja su znatno tanja i duža od ručica. Kod lignji i oktopusa ručice su sa svoje unutrašnje strane prekrivene usisnim otvorima (sisaljke), s tim što su kod oktopusa oni sesilni (nepokretni) dok su kod lignji pokretni. Pipci lignji su glatki, odnosno bez sisaljki gotovo na celoj svojoj dužini, s tim što je na vrhu ipak prisutno nekoliko sisaljki.
Argonaut ili papirni nautilus, jedan od najzanimljivijih predstavnika oktopoda. Ilustracija žen Vampyroteuthis infernaliske Argonauta sa prisutnim kućištem za jaja
Vampyroteuthis infernalis |
Oktopod koristi svoje ručice i sisaljke za kretanje, guranje, povlačenje, mimikriju, parenje, borbu, hvatanje plena, isprobavanje hrane. Veličina i dužina ručica znatno variraju među vrstama, a kod najvećeg oktopusa na svetu (Enteroctopus dofleini) raspon ručica iznosi od 3 do 5 m, a svaka ručica poseduje oko 280 sisaljki. Takođe, u slučaju da ostane bez ručice, zahvaljujući izuzetnoj sposobnosti regeneracije, dolazi do rasta nove ručice. Novonastala ručica jednako je funkcionalna kao i predhodna tj. poseduje složenu neuronsku mrežu. Ručice oktopoda poseduju strukture nalik moždanim kao i veoma složene neuronske mreže. Naučnici su ustanovili da su ćelije ovih struktura sposobne da stvaraju matične ćelije koje se transformišu u ćelije koje su uništene usled povrede. Ovaj proces regeneracije traje oko 100 dana . Za to vreme dolazi do nastanka nove ručice koja je sposobna da u porpunosti obavlja funkciju koju je ranije imala. Ovaj proces regeneracije kod oktopoda ima izuzetan značaj u regenerativnoj medicini i pomaže u proučavanju eventualne regeneracije udova kod ljudi.
Osam puta veća ženka
Oktopusi su veoma raznovrsna grupa. Do danas je, među savremenim predstavnicima, poznato oko 300 vrsta. Ovaj broj se neprestano menja s obzirom da su proučavanja ove grupe veoma intenzivna i da dolazi do otkrića novih vrsta. Žive usamljenim načinom života na morskom dnu, tokom dana su sakriveni među pukotinama u stenama na morskom dnu, a tokom mraka, pomoću svojih dugačkih i veoma pokretnih ručica, love plen kao što su jastozi i krabe. Međutim, naučnici su otkrili da ima i onih vrsta koje žive u grupama i koji se međusobno napadaju, jure jedni druge i pare se.
Veoma zanimljiv predstavnik oktopoda je argonaut, poznat i pod nazivom papirni nautilus, koji za razliku od ostalih oktopusa ne živi u blizini morskog dna, već umesto toga slobodno pliva otvorenim morima tropskog i subtropskog pojasa tokom svog čitavog života, odnosno živi pelaškim načinom života. Ovakav način života mu je omogućen zahvaljujući posebnoj ljušturi koja je tanka kao papir a koju izlučuje samo ženka. Funkcija njihove ljušture predstavljala je zagonetku za naučnike još od vremena Aristotela. Novijim istraživanjima je ustanovljeno da ženka koristi šupljinu ljušture za polaganje jajašaca a ovakva ljuštura im takođe omogućava da se kreću kroz vodenu površinu. Muški predstavnici argonauta ne poseduju ljušturu i nikada ne dostižu veličinu veću od nekoliko centimetara. Jedna od ručica argonauta ima ulogu ubacivanja sperme u ženku; nakon što je oplodi, mužjak umire. Ženke su znatno krupnije, i kod pojedinih vrsta dostižu gigantske dimenzije, odnosno mogu biti teže od mužjaka za oko 600 puta a veće za oko 8 puta.
Vampirska lignja iz pakla
Argonaut je, pod sadašnjim nazivom, prvi put uvršćen u sistematiku od strane švedskog prirodnjaka Karla Linea (Carolus Linnaeus) u njegovom delu Systema Naturae (1758). Mnogo pre toga je od strane antičkih grka bio poznat kao “nautilus” tj. moreplovac, ime koje je Line dao srodnicima argonauta tj. pravim nautilusima (family Nautilidae), posebnoj grupi glavonožaca koji takođe poseduju ljušturu. Line je izabrao ime argonaut prema junacima iz grčke mitologije koji su plovili brodom “Argo”, čiji je kapetan Jason zajedno sa svojim moreplovcima (argonautima) plovio u potrazi za zlatnim runom tj. runom zlatogrivog krilatog ovna. Kao i pravi argonauti, i ovi oktopodi plove morima - ali u potrazi za hranom i parenjem.
Još jedan veoma zanimljiv predstavnik savremenih glavonožaca je Vampyroteuthis infernalis,što bi doslovno prevedeno značilo: vampirska lignja iz pakla. I pored svog pomalo zastrašujućeg naziva, sasvim je bezopasna s obzirom da se hrani organskim česticama koje plutaju u vodi. Vampirska lignja ne spada u prave lignje već je karakterišu osobine lignje, oktopusa i sipe. Otkrivena je 1903. godine od strane nemačkog biologa dr Karla Kuna (Carl Chun) koji se bavio proučavanjem morskih organizama (cefalopodi i plankton) i koji je na svom istraživačkom putovanju po Atlantiku našao prvi primerak ove životinje na dubini od oko 1400 m; zadivljen njenim neobičnim izgledom, dao joj je intrigantan naziv.
Vampyroteuthis infernalis |
Telo joj je crvenkasto braon boje, poseduje osam dugih ručica, između kojih su kožni nabori. Oči vampirske lignje su plave boje i spadaju među najveće u životinjskom carstvu. Prilagođena je životu na velikim dubinama - od 300 m do 3000 m - gde gotovo uopšte ne dopire sunčeva svetlost. Živi u tropskim predelima okeana, u vodama sa malo kiseonika i pod velikim pritiskom.
Telo joj je malih dimenzija, dužine oko 30 cm, mekano je i lako se prilagođava promenama pritiska u vodenom stubu. Veoma razvijen nervni sistem kao i organi koji emituju svetlost, a koji se nalaze na vrhovima ručica, omogućavaju joj da pronađe tj. privuče hranu i pobegne predatorima u dobokom moru.
Vampyroteuthis ima mnogobrojne izumrle srodnike; prvi predstavnici se javljaju u karbonu, a svoju najveću raznovrsnost dostižu tokom gornje krede kada su se proširili u svetskim morima i okeanima. Njihovi fosilni ostaci su česti u solehofenskim krečnjacima (Nemačka) jurske starosti, a pojedine vrste dostižu džinovske dimenzije slične onima koje poseduje savremena lignja Architeuthis čija dužina može da dostigne i 20 m.
Vampyroteuthis infernalis |
Ova zanimljiva grupa ima i veliki ekonomski značaj za čoveka. Mnoge vrste lignji, sipa i hobotnica u ljudskoj su ishrani još od davnina. U antičkoj Grčkoj i Rimu su ih smatrali za naročite delikatese. Grci su imali običaj da oktopode šalju kao poklon roditeljima petog dana nakon rođenja deteta, odnosno na dan kada se detetu dodeljivalo ime. U Aziji se njihovo mastilo koristi u tradicionalnoj medicini jer se smatra da ima antimikrobna svojstva. Takođe, smatra se da poseduje antikancerogena svojsva i značajna je u razvoju lekova koji se koriste u ove svrhe. Osim ovoga, džinovski glavonošci, poput lignji i hobotnica, neiscrpna su inspiracija u pričama i legendam o morskim čudovištima koje se sreću širom sveta.
Dr Barbara Radulović,
viši naučni saradnik
Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"
|
